Vox nostra resonat

A guitarra na Galiza

A música para guitarra no Arquivo Canuto Berea (3)

Isabel Rei Samartim
jueves, 23 de febrero de 2023
Carimbo da sucursal de Canuto Berea na Ponte Vedra. Fonte: Alejo Amoedo © 2023 by Isabel Rei Samartim Carimbo da sucursal de Canuto Berea na Ponte Vedra. Fonte: Alejo Amoedo © 2023 by Isabel Rei Samartim
0,0018743

À morte de Sebastian Canuto Berea Ximeno em 1853 sucedeu-lhe o filho primogénito Canuto Berea Rodriguez (Lopez-Suevos, 2008, pp. 17-18). Ao falecer este em 1891, deixou como herdeiros a mulher Ana Rodrigo Garcia e os sete filhos, que fundaram a sociedade comercial Canuto Berea e Cia. por um período de 10 anos. Mas, diversos acontecimentos familiares aceleraram a formação duma nova sociedade em 1897 (Garcia Armas, 2022, p. 179). 

A prolongação comercial de Canuto Berea Ximeno

Anúncio de Canuto Berea no jornal 'El Anunciador', 1889. © 2023 by Isabel Rei Samartim.Anúncio de Canuto Berea no jornal 'El Anunciador', 1889. © 2023 by Isabel Rei Samartim.

Com diferentes conformações, a sociedade Canuto Berea e Cia. chegaria até 1916, e depois continuaria Canuto Berea Rodrigo com a marca "Canuto Berea" até ao ano de 1931, em que faleceu. A empresa teria diversas conformações societárias até ao seu encerramento em 1985. Portanto, no que atinge à segunda metade do XIX, a empresa dos Canuto Berea estaria nas mãos de Canuto Berea Rodriguez entre os anos de 1853 e 1891 e nas de Ana Rodrigo e filhos até ao final do século.

No tempo de Canuto Berea Rodriguez, o número de obras para guitarra conservadas no Arquivo Canuto Berea sofre um descenso acusado com respeito à primeira metade. O Arquivo conserva 101 obras para guitarra, das que 82 pertencem à primeira metade e somente 19 à segunda. 

Carimbos de Canuto Berea na obra para canto e guitarra de Paulina Cabrero. Arquivo Canuto Berea. © 2023 by Isabel Rei Samartim.Carimbos de Canuto Berea na obra para canto e guitarra de Paulina Cabrero. Arquivo Canuto Berea. © 2023 by Isabel Rei Samartim.

Entre ca. 1850 e ca. 1880 conservam-se as publicadas por Bonifacio Eslava, Antonio Romero e Dotésio Paynter, que fazem, segundo o nosso catálogo, um total de 12 obras para guitarra. São as dos autores Tomás Damas, Matias de Jorge Rubio, António Rubira, Manuel Sanz, Valentin Borrero, Julian Arcas e Pietro Tonassi. As obras de Francisco Cimadevilla, Miguel Mas e Giuseppe Bellenghi publicadas por Dotésio, Josep Maria Llobet e Ricordi entre 1871 e 1910, um total de 7, atribuímo-las ao período que dirigiu Ana Rodrigo.

É importante termos em conta que o Arquivo Canuto Berea é um arquivo deficitário, quer dizer, as obras que conserva não foram acumuladas por colecionismo ou uso das partituras, como no caso dos fundos particulares de intérpretes profissionais e amadores, mas por terem ficado no armazém, ou seja, por não se terem vendido.

Colaboradores de Canuto Berea

Carimbo de Canuto Berea. Rua Acevedo, 38, Corunha. Fundo Pintos Fonseca. Museu da Ponte Vedra. © 2023 by Isabel Rei Samartim.Carimbo de Canuto Berea. Rua Acevedo, 38, Corunha. Fundo Pintos Fonseca. Museu da Ponte Vedra. © 2023 by Isabel Rei Samartim.

Com Canuto Berea Rodriguez e o seu empregado, que depois seria sócio da empresa, Eduardo Puig Ferrin produzem-se sucursais nas diferentes cidades galegas. Lopez Cobas (2007, p. 262) recolhe informações sobre Bruquetas no Ferrol, entre 1882 e 1889 como empresa provedora de guitarras e bandurras. Também menciona José Cardalda Castro como concorrente de Canuto Berea (p. 270). A autora enumera os instrumentos que vendia Canuto Berea Rodriguez (p. 277) e entre os cordofones dedilhados achamos bandolins, guitarras, bandurras, vários alaúdes tenores e bandolões.

A mesma autora também nomeia Ramon Modesto Valencia e Mariano Miguel Alonso como músicos e representantes de outras casas de música que eram clientes de Canuto Berea (p. 296). Concretamente, estes dous músicos eram grandes compradores de guitarras e cordofones dedilhados.

Manuel Penela Asorey em Compostela

Anúncios de Berea e Cardalda na Gaceta de Galicia, 1881. © 2023 by Isabel Rei Samartim.Anúncios de Berea e Cardalda na Gaceta de Galicia, 1881. © 2023 by Isabel Rei Samartim.

Manuel Penela era professor de música em Compostela, estava casado com Rosa Conde e tinham três filhas, Carmen, Josefa e María (Gaceta de Galicia, 1896). A sua loja situava-se na conhecida rua do Vilar. Durante a sua etapa, a colaboração com Canuto Berea era muito vistosa nos jornais, pois Penela e um outro comerciante compostelano, José Cardalda, concorriam intensamente nos anúncios e nas vendas de pianos. Depois da morte de Penela, no final do mês de março de 1885, a sua viúva prosseguiu com o armazém (Rei-Samartim, 2020, pp. 667-670).

Rosa Conde dedicou a loja à venda de partituras, à promoção dos compositores e intérpretes galegos, à apresentação de novidades musicais e a acolher aulas de música no seu local. Assim, em 1886 vemo-la participando na venda dos abonos para o Teatro Principal, situado na frente do seu estabelecimento, onde tocariam o sexteto Curros e atuaria a companhia de teatro Lara (Gaceta de Galicia, 1886). Em 1891 noticia-se a numerosa venda de obras de Montes como a Alborada e a Muiñeira (Gaceta de Galicia, 1891a) e anuncia-se a Academia de Música da Srta. Dolores Garcia, professora pianista que ministra solfejo, piano e noções de harmonia, no mesmo endereço do comércio de Rosa Conde (Gaceta de Galicia, 1891b).

Carimbo de Canuto Berea. Rua Acevedo, 38, Corunha. Fundo Pintos Fonseca. Museu da Ponte Vedra. © 2023 by Isabel Rei Samartim.Carimbo de Canuto Berea. Rua Acevedo, 38, Corunha. Fundo Pintos Fonseca. Museu da Ponte Vedra. © 2023 by Isabel Rei Samartim.

Em 1893 volta a anunciar a venda de partituras, neste caso, as da zarzuela La africana (El Alcance, 1893). São os tempos em que Nemésia Curtier (sic) e María Álvarez levam as medalhas de ouro e prata nos prémios extraordinários da Sociedade Económica compostelana (Cancela, 2013, pp. 121-126). O armazém de música da Viúva de Penela, pois assim era anunciado e conhecido na cidade, ainda vendia em 1904, ano em que anuncia a série de valsas sobre motivos da moinheira do compositor Laureano Rey Villaverde, violinista e professor de canto na catedral, e de solfejo e piano na escola da Sociedade Económica (Gaceta de Galicia, 1904; Freitas, 2016).

José Cardalda Castro, também em Compostela

Em 1881 documenta-se em Compostela a loja de música do republicano José Cardalda Castro que achamos em diferentes localizações. Em fevereiro desse ano está na Porta do Caminho, n.º 27. Esse deve ser o mesmo endereço que o das Casas Reais, n.º 27, que se indica em abril. Já no mês de setembro figura como armazém na rua Nova, n.º 22, frente ao Teatro Principal (Gaceta de Galicia, 1881a, 1881b, 1881c) e, finalmente, na rua da Caldeiraria, n.º 40 (Programa, 1885). Nesse mesmo ano o pianista Ángel Brage admitia avisos na loja de Cardalda (Gaceta de Galicia, 1885).

Retrato de José Cardalda no jornal 'El País', 1890. © 2023 by Isabel Rei Samartim.Retrato de José Cardalda no jornal 'El País', 1890. © 2023 by Isabel Rei Samartim.

Em 1890 o jornal El País publicava o retrato de José Cardalda junto com uma nota de reconhecimento pela sua militância política. Segundo este jornal, Cardalda teve um papel importante no estabelecimento da 1ª república, fez parte da Junta revolucionária de Compostela com Montero Ríos, em 1873 foi vereador da câmara compostelana, trabalhou como secretário do julgado, presidiu a comissão da inauguração do ferrocarril e era notório amigo de Manuel Ruiz Zorrilla, além de pertencer ao Comité do Partido Republicano Progressista em Compostela (El Diario de Santiago, 1876; El País, 1890).

O episódio de rivalidade comercial com Canuto Berea, na sucursal de Manuel Penela, não consta que tenha existido por diferenças políticas. Sem negar que estas pudessem existir, a teor do acontecido também no Ferrol, o caso atribuímo-lo à ambição do industrial corunhês, às regras da oferta e da demanda, à pura concorrência, possivelmente desigual, por abranger o mercado da música em Compostela.

Pieza enlazada

Houve rivalidade comercial entre Berea e Cardalda (Lopez Cobas, 2007, pp. 317-319), e graças a isso vemos que Cardalda tinha vendido instrumentos a Felipe Paz de Vila Garcia, que pensamos seja o compositor e regente Felipe Paz Carbajal, já tratado no artigo sobre o Fundo Local de Música de Rianjo. Em 1888 Cardalda oferece a liquidação do seu armazém a Canuto Berea, quem considera o preço muito caro. Finalmente, diz Lopez Cobas que Cardalda vendeu os pianos a um tal Garcia da Ponte Vedra, que achamos seria António Garcia, dono do Bazar Helénico que abre, justamente, nesse mesmo ano.

O Bazar Helénico da Ponte Vedra

Anúncio Bazar Helénico no jornal 'La Correspondencia Gallega', 1902. © 2023 by Isabel Rei Samartim.Anúncio Bazar Helénico no jornal 'La Correspondencia Gallega', 1902. © 2023 by Isabel Rei Samartim.

António Garcia e um tal Quintana abrem em 1888 o Bazar Helénico, situado no n.º 1 da rua Oliva, na Ponte Vedra. Desde o começo anunciam-se como "comercio de instrumentos de música y obras de fundición" (Crónica de Pontevedra, 1888). Já no ano a seguir publicam anúncios duplos, pelos que na mesma loja podem adquirir-se partituras para piano e tubos de pedra mica para o alumiado de petróleo e gás (El Látigo, 1889). Suspeitamos que os instrumentos que começou a vender António Garcia seriam do comércio de José Cardalda em Compostela que, segundo temos dito, tinha intenção de lhos vender a um tal "García de Pontevedra", citando a carta dirigida de Gaos a Canuto Berea no contexto da espionagem comercial que mantinham (Lopez Cobas, 2007, p. 318).

No mês de junho de 1903 o Bazar Helénico expõe para venda uma guitarra com o ressoador Terraza, um dos primeiros amplificadores de som para guitarras clássicas. A notícia diz que "el aparato es muy curioso y adquiere mucha sonoridad resultando muy útil para conciertos" (La Correspondencia Gallega, 1903). Já se percebia que o instrumento não tinha o volume sonoro que se estava a exigir nas cada vez maiores salas de concertos.

Anúncios do Bazar Helénico no jornal 'El Látigo', 1889. © 2023 by Isabel Rei Samartim.Anúncios do Bazar Helénico no jornal 'El Látigo', 1889. © 2023 by Isabel Rei Samartim.

O sistema de ressonância Terraza, que consistia em várias peças de madeira colocadas em contato com as varetas internas e o tampo dos cordofones, recebia esse nome do seu inventor, o bandurrista valenciano Carlos Terraza Vesga, cego músico com uma especial preocupação pelo ensino musical para invisuais, que chegou a dirigir a orquestra de plectro Blanco y Negro formada unicamente por cegos músicos (Guitarra Arte Pulsado, 2015-2018). Saldoni recolhe uma notícia de agosto de 1880 em que Barbieri fica impressionado pela destreza de Carlos Terraza, acompanhado pelo guitarrista Rocamora (Saldoni, 1881, 4, p. 344).

Sucursal de Canuto Berea na Ponte Vedra

É já o século XX quando temos constância da sucursal de Canuto Berea e C.ª na Ponte Vedra, sem nada a ver com o estabelecimento de António Garcia. Em 1903, mesmo ano em que o Bazar Helénico expõe o amplificador de Carlos Terraza, começa a anunciar-se Canuto Berea na imprensa e em 1904 os anúncios indicam que a sucursal se acha na rua do Comércio, n.º 41 (El Diario de Pontevedra, 1903a; 1904). A hemeroteca documenta até ao ano de 1913 a sua existência, quando publicita o concerto de pianola que teria lugar o dia 5 de dezembro daquele ano, a cargo de Mariano Puig, filho de Eduardo Puig, sócio de Canuto Berea (Garcia Armas, 2022, pp. 185-187), apresentado como representante e afinador da Casa Canuto Berea e Cia (El Progreso, 1913):

El Sr. Puig, conocedor profundo del piano-pianola e inteligente músico, nos puso de relieve todas esas cualidades tocando admirablemente entre otras piezas un fresco paso-doble de Aceves, el Rondó caprichoso de Mendelsohn y la 12 Rapsodia de Listz.

Como vem sendo habitual nesta época, a publicidade do armazém de Canuto Berea está orientada ao piano e à música para piano. Mas, como na Ponte Vedra os instrumentos de corda eram de uso frequente, entendemos que Berea, igual que no resto de lugares onde anunciava e vendia, mantinha o comércio de guitarras e cordofones de plectro. Confirmam isto as várias partituras do guitarrista Javier Pintos Fonseca, possivelmente adquiridas na própria cidade, com carimbos diversos da loja de Canuto Berea.

Referências citadas
  1. Cancela, Beatriz e Alberto (2013). La saga Courtier en Galicia. Compostela: Alvarellos Editora.
  2. Crónica de Pontevedra. (1888). Ponte Vedra: 19 de julho, p. 3.
  3. El Alcance. (1893). Compostela: 17 de julho, p. 2.
  4. El Diario de Pontevedra. (1903). Pianos Canuto Berea y C.ª. Ponte Vedra: 10 de junho, p. 3.
  5. El Diario de Pontevedra. (1904). Pianos. Ponte Vedra: 29 de outubro, p. 3.
  6. El Diario de Santiago. (1876). Gacetillas. Santiago de Compostela: 9 de junho, p. 3.
  7. El Látigo. (1889). El submarino "Peral". Tubos de piedra mica. Ponte Vedra: 15 de agosto, p. 4.
  8. El País. (1890). Album de "El País". Madrid: 10 de maio, p. 1.
  9. El Progreso. (1913). Una hora agradable. En el Liceo-Casino. Ponte Vedra: 6 de dezembro, p. 3.
  10. Freitas de Torres, Leslie. (2016). La Escuela de Música de la Real Sociedad Económica de Amigos del País de Santiago de Compostela (1877-1953). Revista Argentina de Musicología(17), pp. 131-150.
  11. Gaceta de Galicia. (1881a). Pianos de Steinweg. Compostela: 14 de fevereiro, p. 4.
  12. Gaceta de Galicia. (1881b). Seccion de Anuncios. Compostela: 2 de abril, p. 3.
  13. Gaceta de Galicia (1881c). ¡Pianos alemanes!. Compostela: 9 de setembro, p. 4.
  14. Gaceta de Galicia. (1885). Compostela: 28 de julho, p. 3.
  15. Gaceta de Galicia. (1886). Santiago. Compostela: 7 de julho, p. 2.
  16. Gaceta de Galicia. (1891a). Compostela: 3 de setembro, p. 3.
  17. Gaceta de Galicia. (1891b). Academia de Música. Compostela: 9 de outubro, p. 3.
  18. Gaceta de Galicia. (1896). Compostela: 2 de abril, p. 3.
  19. Gaceta de Galicia. (1904). Santiago de Compostela: 31 de julho, p. 3.
  20. García Armas, Nilo Jesús. (2022). La saga Berea en la ciudad herculina. Corunha: Deputação.
  21. Guede Fernández, Isidoro. (1992). La música en OrenseOurense, Obra Cultural.
  22. Guitarra Arte Pulsado (2015-2018).Resonador Terraza. Foro guitarrístico em Internet. 
  23. La Correspondencia Gallega. (1903). Ponte Vedra: 27 de junho, p. 3.
  24. López Cobas, Lorena. (2007). Música y cultura en A Coruña. El caso de Canuto Berea Rodríguez (1836-1891). Memória de Licenciatura. Universidade de Santiago de Compostela.
  25. López-Suevos Hernández, Beatriz. (2008). Las capas de la cebolla: el fondo Canuto Berea del archivo de la Diputación de A Coruña. Boletín DM. Asociación Española de Documentación Musical(12), pp. 16-24.
  26. Programa de las funciones dispuestas en la ciudad de Santiago... (1885). Compostela: 20 de julho, p. 54.
  27. Saldoni Remendo, Baltasar. (1868-1881). Diccionario biográfico-bibliográfico de efemérides de músicos españoles, 4 v. Madrid: Antonio Perez Dubrull.
Comentarios
Para escribir un comentario debes identificarte o registrarte.